سیاستها و روشهای بودجه ای در حسابداری دولتی

مقدمه
بودجه ريزي عملياتي ، فرآيند مرتبط ساختن هزينه ها و نتايج است ، در حال حاضر اين نوع بودجه بندي در بسياري از كشورهاي توسعه يافته استقرار يافته است . در كشور ما نيز لزوم برقراري سيستم بودجه ريزي مورد توجه قرار گرفته و در اين راستا دولت موظف شده است تا پايان برنامه پنجم توسعه اقتصادي ، اجتماعي و فرهنگي به تدريج زمينه هاي لازم را براي تهيه بودجه به روش عملياتي در كليه دستگاههاي اجرائي به نحوي فراهم آورد كه لايحه بودجه سال سوم برنامه به روش عملياتي تهيه ، تدوين و تقديم مجلس شوراي اسلامي شود،همچنين در اجراي بند (۳۲) سياستهاي كلي برنامه پنجم توسعه و استقرار نظام بودجه ريزي عملياتي ، اعتباراتي كه بر اساس قيمت تمام شده موضوع ماده (۱۶) قانون مديريت خدمات كشوري اختصاص مي يابد پس از پرداخت به واحدهاي مربوطه بدون الزام به رعايت قوانين و مقررات عمومي حاكم بر دستگاههاي دولتي و فقط بر اساس آئين نامه مالي و معاملاتي و اداري و استخدامي هزينه مي گردد كه متضمن پيش بيني نحوه نظارت بر هزينه ها و تحقق اهداف پيش بيني شده است و با پيشنهاد معاونت برنامه ريزي و نظارت راهبردي رئيس جمهور و وزارت امور اقتصادي و دارائي به تصويب هيئت وزيران مي رسد ،خاطر نشان مي گردد مواد (۱۳۸) و (۱۴۴) قانون برنامه چهارم توسعه نيز دولت را موظف به استقرار نظام بودجه ريزي عملياتي نموده تا منجر به افزايش كارائي ، بهره وري و استقرار نظام كنترل نتيجه و محصول گرددو همچنين بند (و) ماده (۳۱) قانون مذكور دولت را موظف به تدوين استانداردهاي ملي حسابداري طرح تملك دارائيهاي سرمايه اي براي تعيين دقيق عملكرد حسابهاي سرمايه گذاري بخش عمومي و تعيين قيمت تمام شده طرحها نموده است كه اين امر در ماده (۱۶) قانون مديريت خدمات كشوري مصوب ۸/۷/۱۳۸۶ مجلس شوراي اسلامي و همچنين جزء (ج) بند (۹) ماده واحده قانون بودجه سال ۱۳۸۹ نيز مورد تكليف واقع گرديده است .
روشهاي بودجه ريزي
از نظر تكنيك تهيه و تنظيم بودجه برحسب هدفها وانتظاراتي كه در طي دوران متمادي سپري كرده است سير تحولي گوناگون داشته است كه به ترتيب اين مراحل تكامل، كه به روشهاي بودجه ريزي موسوم است، ذكرمي شوند.
۱- بودجه ريزي متداول ( سنتي )
دربودجه ريزي متداول هدفها و تاكيدات صرفاً به ابزار مالي و حسابداري دريافتهاو پرداختهاي بخش دولتي استوار است و توزيع اعتبارات منحصراً معطوف به «دستگاه -مواد هزينه» منتهي مي گرددو نقش مجلس و پارلمان در بررسي بودجه فقط متوجه حفظ و كنترل مخارج دولت در چهار چوب اعتبارات مصوب مي باشد كه هيچ هزينه اي از اعتبارات مصوب تجاوز ننموده باشد و هر هزينه اي در محل و موادخود به مصرف رسيده باشد . در سيستم بودجه ريزي متداول با ملاحظه ارقام و اطلاعات مندرج در سند بودجه تشخيص اينكه دولت چه اعمالي را انجام مي دهد و در قبال پولي كه خرج مي شود چه نتايجي را بدست مي آورد نشان داده نمي شود و از اين رو مبناي صحيحي براي مديريت موثر در دستگاههاي اجرائي به حساب نمي آيد زيرا طبقه بندي مخارج دولت و بررسي آن بر حسب مواد هزينه و دستگاههاي اجرائي نماينگر اهداف اقتصادي دولت از محل اين مخارج و يا نوع فعاليت هاي دولت در رابطه با عواملي كه به عنوان هزينه بكار گرفته شده ،نيست .در ايران تا سال ۱۳۴۳ بودجه به صورت سنتي يا متداول تهيه و تقديم مجلس مي شد و در آن بودجه ،صرفاٌ نام دستگاه و مواد هزينه به تصويب مي رسيد. يكي از علل اصلي استفاده گسترده از اين روش بودجه ريزي در گذشته ، ارتباط نزديك اين روش با حسابداري دولتي است .
۲- بودجه ريزي افزايشي
اين روش با شيوه تغييرات جزئي در تصميم گيري انطباق دارد ، طبق اين روش براي تصميم گيري جديد به تصميمهايي كه قبلاٌ در زمينه مورد نظر گرفته شده مراجعه مي كند و با توجه به نياز هاي موجود ، تغييراتي جزئي در آنها بوجود مي آورد. در بودجه ريزي افزايشي براي اجتناب از مشكلات ناشي از كار عظيم و پردردسر بودجه نويسي سالانه ابداع شده است . با اينكار هر سال مجدداٌ از اول اقدام به كار بودجه نويسي نمي شود. بلكه بودجه ريزان ، با قبول بودجه سال گذشته توجهشان را روي تغييرات افزايشي متمركز مي كنند. در اين شيوه بودجه سال گذشته به عنوان پايه اي براي مصارف جاري فرض شده و يك افزايش سالانه براي آن در نظر گرفته مي شود كه بستگي به روند تغييرات قيمتها ، تغيير حجم عمليات موجود و تقبل وظايف جديد از طرف دولت و عواملي از اين قبيل دارد.
۳- بودجه برنامه اي
بودجه برنامه اي است كه درآن اعتبارات بر حسب وظايف ، برنامه ها و فعاليتهاي سازمان دولتي در سال مالي اجراي بودجه كه براي نيل به اهداف خود بايد انجام دهد، پيش بيني شده است . به عبارت ديگر ، در بودجه برنامه اي مشخص مي شود كه دولت و دستگاههاي دولتي در سال اجراي بودجه اولاٌ داراي چه اهداف ، وظايف و مقاصد مصوبي مي باشند ، ثانياٌ براي نيل به اهداف و مقاصد مذكور ، بايد كدام برنامه ها ،عمليات و فعاليتها راباچه ميزان اعتبارات انجام دهد. در بودجه برنامه اي نيز مانند بودجه متداول ، از طبقه بندي اعتبارات بر حسب فصول و مواد هزينه استفاده مي شود با اين تفاوت كه در بودجه متداول ، كل اعتبارات هر سازمان دولتي در فصول و مواد هزينه مختلف پيش بيني مي شود ، در صورتيكه در بودجه برنامه اي ، اعتبارات هر يك از برنامه ها و فعاليتها و طرحها در قالب فصول و مواد هزينه پيش بيني مي گردد.لازم به توضيح است كه در بودجه برنامه اي برخي از كشورها ، فقط برنامه ها به فصل و مواد هزينه تقسيم مي شوند ، در حاليكه در برخي ديگر از كشورها ، فعاليتها و طرحها نيز به صورت فصول و مواد هزينه پيش بيني مي گردند.آنچه مسلم است آن است كه در نظام حسابداري دولتي كشورهايي كه از بودجه ريزي برنامه اي استفاده مي كنند طبقه بنديهاي بودجه مذكور عيناٌ بايد در حسابهاي دولتي منعكس گردند. بنابراين هزينه هاي هر وزارتخانه يا موسسه دولتي نيز بايد اولاٌ به تفكيك برنامه ها و فعاليتها و طرحها ي مورد اجرا درآن سازمان و ثانياٌ در داخل طبقه بنديهاي مذكور به تفكيك فصول و مواد هزينه نشان داده شوند.
۴- بودجه بندي بر مبناي صفر
طبق معمول در فرآيند تهيه بودجه، هزينه هاي سال پيش كه به مصرف رسيده به عنوان يك نقطه آغاز به حساب مي آيد.كار افرادي كه بودجه جديد را مي نويسند يا تهيه مي كنند اين است كه چه اقلامي از بودجه را بايد حذف كرد و چه فعاليتهائي ( و بر همان اساس چه اقلامي ) را بايد اضافه نمود . بودجه بندي بر مبناي صفر توجيه مجدد هر فعاليت از مبناي صفر است و براي هر فعاليت يا برنامه بايد توجيهي وجود داشته باشد كه آيا لازم است يا نه ؟ در بودجه بندي بر مبناي صفر هزينه ها به جاي اينكه بر مبناي سطح جاري محاسبه شوند ، از صفر شروع مي شوند . با چنين بودجه اي براي هر ريالي كه مصرف مي شود بايد توجيه منطقي داشته باشند.
۵-نظام طرح ريزي – برنامه ريزي – بودجه بندي ( نظام بودجه بندي طرح و برنامه )
روشي كه در جهت تكميل بودجه برنامه اي اخيراٌ در بسياري از كشورها معمول شد ، نظام طرح ريزي- برنامه ريزي – بودجه نويسي است. با استفاده از اين نظام مي توان برنامه ريزي – طرح ريزي و بودجه نويسي – اطلاعات مديريت – كنترل مديريت و ارزشيابي برنامه اي را به هم مرتبط ساخت و در عين حال نسبت به تجزيه و تحليل سيستماتيك هر يك از عناصر تاكيد كرد. در اين نظام ، بيش از آنكه به بودجه ريزي داده ها مطرح باشد ، بودجه ريزي ستاده ها (OUTPUTS) مطرح است .

گرداورندگان:ایرج حسنی _اسماعیل حیدری خرم